نقدی بر آمار تلفات جنگ های امام علی علیه السلام

نقدی بر آمار تلفات جنگ های امام علی علیه السلام جمل, صفین, نهروان

امیرمومنان علی ع در مدت کوتاه خلافت ظاهری خود گرفتار سه جنگ داخلی شد که علاوه بر تلفات و خسارت های انسانی فراوان, آن حضرت را از اصلاح اموری که در دوران خلفای پیشین پدید آمده بود بازداشت و اثرات انحرافی و بهره برداری منفی سیاست بازان اموی از این نبردها برای همیشه به جای ماند

آن چه در این نوشتار مورد بررسی قرار خواهد گرفت، آمار تلفات جنگ های جمل، صفین و نهروان است که در منابع قدیم و جدید با رقم های بسیار بالایی گزارش شده و تاکنون تحقیقی درباره آن انجام نگرفته است. با آن که در میان آمار فراوان و متضاد این سه نبرد، دست یابی به رقم واقعی تقریبا غیر ممکن است، اما در این نوشتار تلاش شده است با توجه به مجموع گزارش ها و قراین، بخش نادرست و مبالغه آمیز این آمار مشخص شود و تا آن جا که ممکن است رقم نزدیک به واقع ارایه گردد. در عین حال، نگارنده بر این باور است که آمار واقعی از آن چه در این جا هم گفته می شود کم تر است، ولی اثبات این نظریه با استدلال به متون تاریخی موجود امکان پذیر نیست.

● مقدمه

امیرمومنان علی(ع) در مدت کوتاه خلافت ظاهری خود گرفتار سه جنگ داخلی شد که علاوه بر تلفات و خسارت های انسانی فراوان، آن حضرت را از اصلاح اموری که در دوران خلفای پیشین پدید آمده بود بازداشت و اثرات انحرافی و بهره برداری منفی سیاست بازان اموی از این نبردها برای همیشه به جای ماند.

درباره تلفات انسانی این سه جنگ آمارهای مختلفی ارایه شده که مجموع آن ها نشان گر بالا بودن رقم کشته های این نبردهاست. کتب تاریخی رقم کشته شدگان مجموع این نبردها را حدود ۱۵۰ هزار تن ذکر کرده اند; (جمل از ده هزار تا سی هزار نفر، صفین از هفتاد هزار تا ۱۱۰ هزار و نهروان ۴۰۰۹ نفر). نگاه ابتدایی به این آمار، مبالغهآمیز بودن و نادرستی آن را به ذهن متبادر می سازد. مشکل این جاست که بسیاری از این عددها را منابع دست اول و معتبر تاریخ اسلام گزارش کرده اند و راه را برای بررسی و تحقیق دشوارتر نموده اند. ضمن این که روش موردشناسی و برگرداندن روایات مورخان به یک منبع، به سادگی امکان پذیر نیست، زیرا اعداد و ارقام به قدری آشفته و گوناگون است که ایجاد اشتراک میان آن ها و ارجاع آن ها به یک گزارش به راحتی ممکن نیست. در عین حال، با وجود گزارش های فراوان و ارقام گوناگون، امکان دست یابی به رقمی مناسب منتفی نیست.

هدف اصلی این تحقیق، جست وجوی آمار درست این سه نبرد، از میان گزارش های آماری فراوان است و فرضیه این است که در رقم های داده شده زیاده گویی وجود دارد. برخی از پرسش های موجود در این رابطه عبارتند از: علت اختلاف در آمار چیست؟ در صورت درستی فرضیه، انگیزه مورخان و راویان از مبالغه چه بوده؟ آیا شرایط عمومی آن زمان (همچون جمعیت، منطقه نبرد، تعداد جنگجویان و...) با آمار مشهور تناسب دارد؟ آیا همه عددها مربوط به کشتگان است یا مجروحان نیز به عنوان تلفات و جزء کشتگان به حساب آمده اند؟

زدودن چهره ای خون ریز از دوران خلافت علوی و شخص امیرمومنان(ع) ضرورت این تحقیق را روشن می نماید. این گفتار در سه بخش به بررسی سه جنگ جمل، صفین و نهروان می پردازد.

● جنگ جمل

برای بررسی آمار تلفات این جنگ لازم است به مراحل مختلف این نبرد توجه شود. این مراحل عبارتنداز: حرکت اصحاب جمل از مکه و پیوستن قبایل بصره به آنان; حرکت امام از مدینه و پیوستن گروه هایی در میان راه به ایشان; تعداد کوفیانی که در ذوقار به سپاه امام پیوستند; تلفات جنگ جمل کوچک; و بررسی جنگ اصلی جمل.

بنا به نقل بلاذری، طبری و شیخ مفید، یعلی بن امیه (منبه) چهارصد شتر به طلحه و زبیر داد که مردم بر آن سوار شدند و راه افتادند.(۲) مسعودی تعداد سواران را ششصد نفر آورده(۳) و طبری علاوه بر این مطلب، گفته است: «غیر از آنان که بر شتران سوار شدند عده ای هم خود مرکب داشتند و در مجموع هزار نفر با طلحه و زبیر راه افتادند».(۴) اما بلاذری مجموع آنان را نهصد و در نسخه ای از کتابش هفتصد نفر ذکر کرده است;(۵) ولی هر دو مورخ (بلاذری و طبری) از ابومخنف و زهری روایت کرده اند که مجموع سپاه عایشه از اهل مکه و مدینه و کسانی که به آنان پیوستند سه هزار نفر شدند.(۶) شیخ مفید از شمار کل سپاهیان جمل سخنی به میان نیاورده است. پس تا این مرحله، مطابق همه روایات، بیش از سه هزار نفر در سپاه جمل حضور نداشته اند.

در گزارش های تفصیلی مورخان درباره تعداد افراد سپاه جمل در بصره رقم قطعی به چشم نمی خورد، ولی آن چه شهرت یافته و مورخانی چون ابن اعثم آن را نقل کرده اند، رقم سی هزار نفر است.(۷) طبری هم از سی هزار نفر سخن گفته است،(۸) اما این که مراد او از این رقم، سپاهیان جمل باشد با ابهام و تردید جدی روبروست و در عبارت او تصریحی بر این مطلب وجود ندارد و اگر این احتمال را تقویت کنیم که دیگران نیز این رقم را از طبری گرفته اند موضوع با تردید بیش تری مواجه خواهد شد. بنابراین، پذیرش این عدد به عنوان آمار قطعی سپاه عایشه بسیار جای تإمل دارد.

از آن جا که نیروهای کمکی در دو راهی کوفه و بصره، در محلی به نام ذیقار، به امام پیوسته اند و درباره تعداد آنان اختلاف نظر فراوان وجود دارد، از این رو ابتدا درباره آمار همراهان آن حضرت تا پیش از رسیدن به ذیقار سخن می گوییم.

بنابه نقل بیش تر مورخان و گزارش های مستند آنان، امام(ع) با حدود هفتصد نفر همراه، از مدینه راه افتاده و در راه نیز عده ای به آن حضرت پیوستند. بلاذری به نقل از ابومخنف و طبری در دو روایت از طلحه بن اعلم و محمد حنفیه، همچنین مسعودی و شیخ مفید گفته اند که امام با هفتصد نفر همراه از مدینه بیرون آمد.(۹) ضمن این که برای اثبات این مطلب اگر روایتی جز روایت محمد حنفیه هم نبود باز کفایت می کرد، چون او خود در این نبرد حضور داشته است. اما علاوه بر این ها، گزارش دیگری از طبری که می گوید وقتی امام از ربذه حرکت کرد هفتصد و شصت نفر همراه او بودند نیز این رقم را تإیید می کند.(۱۰) پیداست شصت نفر اضافی، در میان راه مدینه تا ربذه به آن حضرت پیوسته اند.

یعقوبی در گزارش غیر مستندی، همراهان مدنی امام را چهارصد نفر ذکر کرده(۱۱) که با توجه به کلمه «راکب» می توان گفت مراد یعقوبی سواره نظام امام بوده نه تمام همراهان ایشان.

در این میان روایت دیگری وجود داد که خلیفه بن خیاط از مردی اسلمی نقل کرده که گفته است: «از ما ـ اهل مدینه ـ با امام چهارهزار نفر همراه بود».(۱۲) این گزارش به فرض صحت نمی تواند مقابل روایت مشهور هفتصد نفر بایستد، چون راوی نگفته است که هنگام حرکت از مدینه چهارهزار نفر بودیم بلکه مجموع یاران مدنی آن حضرت را گفته که به احتمال زیاد بیش تر آنان از کوفه بوده اند. این مطلب شبیه گزارشی است که خلیفه و دیگران داده و گفته اند در روز جنگ جمل هشتصد نفر از انصار و چهارصد نفر از شاهدان بیعت رضوان در کنار امام بودند،(۱۳) که باید گفت این افراد در ذیقار به امام پیوسته اند نه این که از مدینه همراه او حرکت کرده باشند.

اما طبری درباره رقم کسانی که بیرون از مدینه و پیش از ذیقار به امام پیوسته اند چنین می گوید: «وقتی آن حضرت به منطقه فید رسید قبایل اسد و طی نزد او آمده، آمادگی خود را اعلام کردند».(۱۴) یعقوبی، مسعودی و شیخ مفید شمار آن ها را ششصد نفر بیان کرده اند.(۱۵) هم چنین گفته می شود دو هزار نفر دیگر از اطراف به امام پیوسته اند که با توجه به دیگر گزارش ها، این رقم را باید مربوط به بعد از ذیقار دانست.(۱۶) به هر حال، آن چه از منابع به خوبی استفاده می شود این است که امام تا محل ذیقار نیروی زیادی در اختیار نداشته است. و گزارش های زیادی درباره نگرانی آن حضرت از کمبود نیرو در منابع وجود دارد.(۱۷) اعزام پی درپی نزدیکانی چون محمدبن ابی بکر، محمدبن جعفر، هاشم مرقال، ابن عباس، مالک اشتر، عمار و بالاخره امام حسن(ع) به کوفه نیز نشان گر آن است که امام همراهان خود را برای نبرد با سپاه بصره کافی نمی دانسته و در صدد یاری خواستن از مردم کوفه بوده است. خوشحالی آن حضرت از رسیدن سپاه کوفه(۱۸) نیز تإیید دیگری بر این مطلب است.

ذیقار محلی میان راه کوفه و بصره است که امام علی(ع) پیش از رفتن به سوی بصره در آن جا توقف کرد و با نیروهای کمکی کوفه سپاه خود را تقویت نمود. مورخان می گویند چون آن حضرت به پیمان شکنان دست نیافت از ربذه کسانی را برای جذب نیرو به کوفه فرستاد. عده زیادی به کوفه رفتند ولی هر بار ابوموسی از تجهیز مردم کوفه جلوگیری کرد تا این که مالک اشتر، امام مجتبی(ع) و عمار یاسر مردم را به راه انداختند. آنچه مورد اتفاق مورخان است این است که نیروهای کمکی در منطقه ذیقار به امام پیوسته اند; ولی آن چه شدیدا محل اختلاف است شمار این نیروهاست; مثلا طبری درباره شمار کوفیان هفت روایت آورده که هر کدام رقمی را به دست می دهد. آن چه کار را مشکل تر کرده، روایات مشابهی است که آمار متفاوتی در آن ها ذکر شده است; (مانند گزارش های مربوط به پیش گویی امام درباره عدد نیروهای کوفی). از آن جا که بیش ترین افراد سپاه امام در جنگ جمل را کوفیان تشکیل می دادند بررسی این اختلافات برای پاسخ به سوال اصلی این تحقیق لازم و راه گشا می باشد. اکنون همه اقوال مربوط به آمار نیروهای کمکی کوفه را که در ذیقار به امام پیوسته اند. از نظر می گذرانیم:

شیخ مفید به نقل از نصربن مزاحم آورده است که امام(ع) به ابن عباس فرمود: از کوفه ۶۶۰۰ نفر خواهند آمد.(۱۹) ابن ابی الحدید از ابومخنف نقل کرده که امام به ابن عباس فرمود: از کوفه ۶۵۶۰ نفر خواهند آمد.(۲۰) طبری گزارش های متعددی آورده که رقم نیروهای کوفه را پنج هزار، هفت هزار، هفت هزار و دویست، نه هزار و ده هزار نفر می داند.(۲۱) هم چنین او از ابومخنف روایت کرده که ابوطفیل در ذیقار شنیده است که امام فرمود: از کوفه ۱۲۰۰۱ نفر خواهند آمد.(۲۲) خلیفه بن خیاط می گوید: بین شش هزار تا هفت هزار نفر از کوفه آمدند.(۲۳) مسعودی و ابن ابی الحدید در گزارش هایی غیر از آن چه پیش گویی امام را دربر دارد، رقم ۶۵۶۰ تا هفت هزار را ذکر کرده اند.(۲۴) اما بلاذری گفته است: از کوفه هزار نفر و به قولی دوازده هزار نفر به ذیقار آمدند. او هم چنین عدد نه هزار را از محمد حنفیه نقل کرده است.(۲۵) دینوری و ابن اعثم نیز کوفیان را ۹۲۰۰ و ۹۶۵۰ نفر گزارش کرده اند. (۲۶) در کتاب سلیم بن قیس رقم پیش گویی امام یازده هزار نفر است.(۲۷)

به نظر می رسد اختلاف درباره نیروهای کمکی کوفه به خاطر این است که آنان در چند مرحله به ذیقار آمده اند. این ورود تدریجی از مجموع گزارش ها و طولانی شدن درنگ امام در ذیقار(۲۸) و تعدد فرستادگان آن حضرت به کوفه استفاده می شود. مورخان هم گفته اند مردم کوفه برخی از راه آبی و برخی از راه زمینی به ذیقار آمدند.(۲۹) اختلاف در رقم پیش گویی شده از سوی امام(ع) را نیز باید به همین جهت دانست. البته اشتباه در نقل اعداد از سوی راویان و مورخان را نیز نباید از نظر دور داشت.

اما مجموع این نیروها بین نه تا ده هزار نفر ترجیح داده می شوند. این رقم را بلاذری ـ در سه جا ـ طبری، ابن اعثم و دینوری نقل کرده اند.(۳۰) کمی این رقم را باید به حساب تردید مردم کوفه برای جنگ با همسر پیامبر(ص) و دو صحابی او و کار شکنی های ابوموسی اشعری و دیگر قاعدین گذاشت و در نظر داشت که این اولین رویارویی دو گروه مسلمان، آن هم صحابه پیامبر(ص) بود که بسیاری از جنگجویان با هم قبیله خود هماورد می شدند. به همین جهت بود که وقتی امام تصمیم به مقابله با اصحاب جمل گرفت و از مردم کوفه کمک خواست مدتی طولانی در ذیقار ماند(۳۱) و بارها و بارها برای کوفیان پیک فرستاد. با انضمام این نه یا ده هزار نفر به دو یا سه هزار نفری که از مدینه با امام همراه بوده یا پیش از ذیقار به آن حضرت پیوسته اند رقم دوازده هزار نفری که در برخی گزارش ها، مجموع سپاه امام تا بصره دانسته شده است تکمیل می شود.

مطلبی که باقی می ماند، تکرار رقم دوازده هزار نفر است که به نظر می رسد راویان و مورخان در نقل آن در مراحل مختلف افراط کرده اند; مثلا رقم کوفیان را دوازده هزار، رقم کل سپاه امام را دوازده هزار و رقم جنگجویان پس از واقعه جمل را هم دوازده هزار نفر ذکر کرده اند. علت این مطلب را می توان تقدسی دانست که درباره عدد دوازده هزار نفر سپاه از برخی روایات استفاده می شود. از این جمله روایتی است که کلینی و ابن ابی الحدید نقل کرده اند: «لشکری که دوازده هزار نفر باشد شکست نمی خورد».(۳۲) مشکل دیگر این عدد تناقض آن با گزارش هایی است که مجموع سپاه امام را دوازده هزار نفر می داند. بنابراین، شایسته است رقم مشهور حدود نه هزار نفر را درباره کوفیانی که در ذیقار به امام(ع) پیوسته اند ترجیح دهیم; چون روایات متعددی آن را بیان کرده اند و این رقم به اضافه همراهان قبلی امام(ع) و کسانی که پس از ذیقار به امام پیوسته اند رقم دوازده هزار نفر را تکمیل می کند.

آن چه درباره تعداد افراد سپاه امام در جنگ جمل مشهور است آمار بیست هزار نفر می باشد.(۳۳) اما شیخ مفید گفته است: امام پیش از جنگ، سپاه خود را آرایش داد که مجموع سواران و پیاده نظام شانزده هزار نفر شد.(۳۴) این نقل مفید با روایت دیگری که پیش تر از امام باقر(ع) نقل کرده به خوبی تإیید می شود. در آن روایت، حضرت فرموده است: امام با دوازده هزار نفر به خریبه (نزدیک بصره) رسید که عمار فرمانده هزار نفر میمنه و مالک فرمانده هزار نفر میسره و خود امام فرمانده ده هزار نفر بود.(۳۵) اگر گروه های الحاقی و قبایل بصره را هم در نظر بگیریم همان رقم شانزده هزار تکمیل خواهد شد.(۳۶)

حال اگر عدد بیست هزار را هم بپذیریم پا را از آن فراتر نخواهیم گذاشت. ولی در عین حال، سخن شیخ مفید با سیر کلی گزارش های جمل تناسب بیش تری دارد که این ویژگی در عدد بیست هزار نیست.

▪ آمار کشتگان جنگ جمل:

متإسفانه در این قسمت نیز اختلاف زیادی وجود دارد و بسیاری از نقل ها بدون سند و با تعبیر «گفته اند»، «گفته می شود» و «الله اعلم» آمده که نشانه دقیق نبودن آمار کشتگان است.

این رقم ها عبارتنداز: شش هزار، هفت هزار، ده هزار، دوازده هزار، سیزده هزار، چهارده هزار، پانزده هزار، بیست هزار، بیست وپنج هزار، سی هزار. که از این میان به اختلاف اقوال، چهارصد، پانصد، هزار، هزار و هفتصد یا پنج هزار کشته از سپاه علوی بوده اند و پنج هزار، هشت هزار، نه هزار، ده هزار، دوازده هزار، هفده هزار یا هیجده هزار از سپاه مقابل کشته شده اند. اما هیچ یک از این گفته ها از محاسبه دقیق و بیان جزئیات برخوردار نیست و گاه از رقم کل سپاهیان نیز بیش تر است!(۳۷) از این رو بهترین راه برای محاسبه تلفات جمل، بررسی جزئیات این رویداد و آمار جزئی است که درباره کشتگان داده شده است.

پیش از جنگ اصلی جمل، میان پیمان شکنان و مردم بصره درگیریهایی رخ داده و عده ای در این نبردها کشته و زخمی شده اند. اولین درگیری، میان فرماندار بصره (عثمان بن حنیف) و سپاه طلحه و زبیر روی داد که سپاه را ناچار به عقب نشینی کرد. مورخان از تلفات این رویداد سخن نگفته اند و تنها شیخ مفید گفته است که ۵۰۰ نفر از عبدالقیس و عده ای از دیگر قبایل مجروح شدند.(۳۸) ابن ابی الحدید هم به نقل از ابومخنف به مجروحان اشاره کرده است.(۳۹) پس از این زد و خورد، میان عثمان و بیعت شکنان قرارداد صلح امضا شد، اما طلحه و زبیر که از رسیدن سپاه امام در هراس بودند شبانه به بیت المال و فرمانداری حمله کردند که به گفته مورخان، در این شبیخون بین چهل تا هفتاد نفر از پاسداران بیت المال و نیروهای انتظامی شهر کشته شدند.(۴۰) در این مرحله بود که عثمان بن حنیف دستگیر و شکنجه شد.

با این که بیش تر مورخان از جمله ابومخنف، تعداد نگهبانان را چهل نفر می دانند، اما در جایی دیگر می گوید: «صعقب گفته است آنان چهارصد تن بودند».(۴۱) بلاذری هم گفته او را پس از گزارش عدد چهل تإیید می کند.(۴۲) ولی این سخن که تنها از قول ابومخنف در شرح نهج البلاغه آمده، با گزارش های دیگر او تناقض دارد و از آن جا که روایات متعددی عدد چهل را تإیید می کند باید گفت در این گزارش راوی عدد چهارصد به اشتباه افتاده است. اما علت اختلاف در اعداد چهل، پنجاه و هفتاد را می توان از سخن مسعودی که می گوید: «هفتاد نفر کشته شدند که پنجاه تن از آنان گردن زده شدند» دریافت.(۴۳)

پس از این پیمان شکنی و کشتار، حکیم بن جبله به اتفاق گروهی از هواداران فرماندار بصره بر سپاه طلحه و زبیر یورش برد و درگیری سوم که جمل اصغر(چون در این جا هم عایشه بر شتر سوار شد) نام گرفت آغاز گردید. متإسفانه آمار این درگیری نیز گاه با آمار درگیریهای پیش آمیخته شده است، به خصوص این که حکیم در حمله اول هم در کنار عثمان بن حنیف نقش مهمی ایفا نموده است. ابن ابی الحدید به نقل از ابومخنف می گوید: «همه یاران حکیم که سیصد تن بودند کشته شدند».(۴۴) طبری شمار کشتگان این حمله را هفتاد نفر می داند.(۴۵) اما خلیفه و شیخ مفید با اشاره به هفتصد نفر یار حکیم تنها از شهادت او و برادرانش سخن گفته اند و شیخ مفید اضافه کرده است که پس از شهادت آنان مردم پراکنده شدند.(۴۶)

بنابر آن چه گفته شد و به سبب آشفتگی زیاد درباره تلفات این سه درگیری، دست یابی به رقم صحیح، مشکل و گاه ترجیح بدون دلیل است. اما آن چه را می توان قطعی دانست تعداد چهل تا هفتاد کشته شبیخون به دارالاماره است. دیگر گزارش های پراکنده و منحصر به فرد درباره تلفات این درگیریها قابل تإمل است; مثلا طبری در یک روایت آورده است که فرستاده امام به طلحه و زبیر گفت: شما ششصد تن از اهالی بصره را کشتید.(۴۷) این روایت را تنها طبری آورده، در حالی که در هیچ یک از گزارش های مربوط به حوادث بصره چنین عددی نیامده است، یا مجموع تلفات این درگیریها به این عدد نمی رسد.

از تلفات سپاه عایشه در این زد و خوردها سخنی در میان نیست. شاید به دلیل آن که آنان در مرحله اول عقب نشینی کرده و در حمله دوم غافل گیرانه عمل کرده اند و در درگیری سوم هم به پیروزی دست یافته اند، تلفات قابل توجهی از ایشان برجای نمانده باشد. اما در نبرد اصلی که یک روز یا یک و نیم روز به درازا کشید،(۴۸) حداکثر کشته های سپاه جمل را باید حدود شش هزار و کشته های سپاه امام را حدود هزار نفر تخمین زد و دیگر آمار موجود را مبالغهآمیز و نادرست دانست; چون اگر چه مورخان ارقام بالایی را گزارش کرده اند، اما وقتی به شمارش ریز کشته ها و بیان تلفات قبایل مختلف ـ که بیش ترین تلفات را در این نبرد داشته اند ـ می پردازند از چهار هزار یا پنج هزار نفر تجاوز نمی کنند. خلیفه در این رابطه گفته است: «ازد دو هزار و پانصد و بنی ضبه هشتصد کشته داد».(۴۹) یعقوبی مجموع کشته ها را ۴۷۰۰ نفر نوشته و بلاذری با اختلاف کمی از خلیفه ۱۵۰۰ نفر از بنی تمیم و بکربن وائل را اضافه کرده است.() طبری کامل ترین گزارش کشته های قبایل را این گونه آورده است: «ازد: دو هزار نفر; مضر: دو هزار نفر; قیس: پانصد نفر; بنوتمیم: پانصد نفر; بنوضبه: هزار نفر; بکربن وائل: پانصد نفر; سایر یمنیان: پانصد نفر; بنی ذهل: سی وپنج نفر و بنوعدی هفتاد نفر».(۵۰) خلیفه نام چهل و پنج نفر از کشتگان را ذکر کرده و گفته است طاحیه و جهاضم هر کدام سی کشته برجای گذاشتند.(۵۱) وی رقم تلفات سپاه امام را در دو روایت چهارصد تا پانصد نفر دانسته است.(۵۲) مسعودی، سبطبن جوزی و ابن کازرونی رقم هزار نفر را ذکر کرده اند.(۵۳) ابن شهرآشوب از کلبی روایت کرده که از پیاده نظام لشکر امام هزار نفر و از سواره نظام هفتاد نفر به شهادت رسیدند.(۵۴) اربلی و ابن صباغ هم رقم ۱۰۷۰ را آورده اند که پیداست اشاره به روایت کلبی داشته اند.(۵۵) ابن اعثم شهدای جمل را هزار و هفتصد نفر نوشته است.(۵۶) بالاترین رقم مربوط به شهدای سپاه امام را طبری در گزارشی دیگر و مسعودی در کتاب دیگر خود، پنج هزار نفر دانسته اند، ولی این رقم با دیگر گزارش ها و ارقام جزئی این دو مورخ سازگار نیست. (۵۷) بنابراین، رقم پانصد تا هزار نفر که شهرت بیش تری دارد صحیح تر به نظر می رسد و اگر آن را نپذیریم، بیش از آن چه ابن اعثم گفته ـ یعنی ۱۷۰۰ نفر ـ قابل تإیید نیست. البته ممکن است ابن اعثم نیز همان ۱۰۷۰ نفر را در نظر داشته است.

با توجه به آن چه گذشت روشن شد که درباره تعداد تلفات جنگ جمل دوگونه آمار داده شده است: یکی آمار بی حساب که جزئیات را بیان ننموده و فقط ارقامی را گزارش کرده است که گاه این ارقام با هیچ کدام از گزارش های تفصیلی تناسب ندارد. دوم، آمار ریز کشتگان قبایل و گاه بیان نام آن ها. اگر آمار کل سپاهیان دو طرف را در نظر بگیریم در می یابیم بسیاری از آن چه درباره تلفات گفته شده، نادرست خواهد بود. پیش تر گفته شد که بیش ترین رقمی که درباره سپاه جمل در دست است سی هزار و بیش ترین رقم درباره سپاه امام(ع) بیست هزار نفر است. با این حساب هیچ گاه نمی توان پذیرفت که در یک نبرد پنجاه هزار نفری، سی هزار یا بیست و پنج هزار یا بیست هزار یا پانزده هزار نفر کشته شوند، آن هم در یک روز. بی اعتباری برخی از این گزارش ها وقتی قطعی می شود که تنها یک نفر آن را نقل کرده و هیچ شهرتی نداشته باشد. مثلا عدد سی هزار را تنها ذهبی (م ۷۴۸ه۰۳۹;) و اعداد بیست و پنج هزار و پانزده هزار را تنها شیخ مفید گزارش کرده اند. رقم بیست هزار نفر هم گرچه تا حدودی شهرت دارد اما چنان که گفته شد، با جمعیت جنگجویان دو طرف ـ که قطعا از پنجاه هزار تجاوز نمی کند بلکه احتمال کم تر بودن آن نیز وجود دارد ـ سازگاری ندارد. رقم دیگری که تا اندازه ای شهرت دارد و در منابع کهن آمده است سیزده هزار نفر است که خلیفه و ابن سعد آن را نقل کرده اند.(۵۸) اما این عدد هم با مجموع گزارش ها سازگار نیست. جنگی که تنها یک روز ادامه داشته چگونه ممکن است این همه کشته بر جای نهد، آن هم با سلاح هایی چون تیر و شمشیر که نمی تواند کشتار جمعی را به همراه داشته باشد. پس چنان که گذشت، مناسب ترین عدد از میان گزارش های مختلف مورخان، حداکثر شش تا هفت هزار درباره تلفات دو طرف است.

«تعبیر تلفات می تواند شامل مجروحان نیز بشود و بدین ترتیب باز هم رقم کشتگان کاهش خواهد یافت، چون غالبا تعداد زخمی های هر نبرد بیش از کشتگان آن است»

این رقم در گزارش بسیاری از مورخان از جمله خلیفه بن خیاط، طبری و مسعودی آمده است و با آمار جزئیات رویدادها که پیش تر بیان شد، سازگاری کامل دارد.

اما زیاده گویی در آمار را می توان به دلایل مختلف دانست که از جمله آن ها، علاقمندی به ارایه آمار تلفات بیش تر از طرف مقابل است. مسعودی در این باره سخن جالبی دارد. او می گوید: «مردم درباره عدد کشتگان دو طرف جنگ جمل اختلاف کرده اند; کم ترین رقم را هفت هزار و بیش ترین را ده هزار گفته اند و این اختلاف به حسب میل آنان و تمایل هر گروه به دسته و سپاه خودش است».(۵۹) از سخن این مورخ به خوبی پیداست که موضع هر گروه در ارایه آمار تلفات موثر است. برای تإیید این مطلب می توان به نمونه ای دیگر که برخی از مورخان معتبر نقل کرده اند اشاره نمود: «از ابولبید[ ازدی] پرسیدند آیا علی(ع) را دوست داری؟ گفت چگونه دوست بدارم کسی را که در بخشی از روز ۲۵۰۰ نفر از قبیله مرا کشت».(۶۰) آیا گزارشی که از زبان چنین گزارش گری

(عبارت طبری چنین است: «پرسیدند: چرا علی(ع) را بدگویی می کنی؟ گفت: چرا ناسزا نگویم کسی را که...»)

صادر شود محل تإمل نیست؟ آیا کسی که در برابر خلیفه مسلمانان ایستاده و علی(ع) را دشمن می دارد آن قدر صداقت دارد که بتوان آمار مورد نظر او را درست دانست؟ همین طور است نقل شیخ مفید از عبدالله بن زبیر که کشتگان جمل را پانزده هزار نفر گزارش کرده و شگفت این که برخی نیر قول او را پسندیده اند.(۶۱)

دلیل دوم این که، در گزارش های تاریخی، مجروحان در شمار کشتگان به حساب آمده و عنوان کلی تلفات جنگ را گرفته اند و به همین جهت است که در منابع تاریخی از آمار زخمی ها سخنی نیست و در هر رویداد تنها سخن از کشتگان به میان آمده است، در صورتی که معمولا تعداد کشته های هر نبرد بسیار کم تر از مجروحان است.

دلیل سوم را می توان کم و زیاد شدن صفر در اعداد دانست. البته این سخن به نظر عده ای تمام نمیآید، زیرا می گویند در منابع تاریخی همه عددها به حروف آمده است. ولی جست و جو در میان آمار فراوانی که در گزارش های تاریخی آمده، این احتمال را تقویت می کند که در برهه ای از زمان یا دست کم توسط برخی از راویان یا ناسخان اعداد به حروف نوشته نشده و تصحیف در نسخه ها به خصوص نقطه ها باعث کم و زیادی آمار شده است; به ویژه که صفر در کتابت عربی مانند فارسی توخالی نیست و به راحتی با نقطه اشتباه می شود. برای اثبات این گفته می توان به نمونه های زیر اشاره کرد:

۱) بلاذری آمار نگهبانان بیت المال که در بصره به شهادت رسیدند را چهل نفر گزارش کرده و سپس گفته است: «برخی هم چهارصد نفر گفته اند».

۲) خلیفه بن خیاط در دو گزارش، شهدای روز جمل را پانصد نفر نوشته، ولی در برخی منابع، این رقم پنج هزار نفر ذکر شده است.

۳) تعداد کسانی که پس از صفین از سوی امام(ع) و معاویه برای داوری رهسپار شدند در برخی منابع چهارصد نفر و در منابعی دیگر چهارهزار نفر ذکر شده است. (۶۲)

تصحیف در اعدادی مانند «سبع» و «تسع» یا کم و زیاد شدن کلماتی مانند «مإه» و «الف» نیز می تواند بسیاری از آمار را کاهش یا افزایش دهد.

دلیل چهارم، استفاده از کلماتی مانند «اصیب» است که بیش تر «کشته شدن» معنا می شود، در حالی که الزاما به معنی کشته شدن نیست، بلکه به معنی «رسیدن تیر یا نیزه» است چه منجر به کشته شدن شود و چه منجر به زخمی شدن. اما همان گونه که پیش تر گفته شد، در منابع تاریخی سخن از کشته شدن است و حرفی از مجروحان جنگی به میان نیامده است.

مصطفی صادقی

پی نوشت ها:

۱. پژوهشگر و دانش آموخته حوزه علمیه قم

۲. احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی (بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ه۰۳۹;) ج۳،ص;۲۱ محمدبن جریرطبری، تاریخ الامم و الملوک (بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۹ه۰۳۹;) ج ۳،ص;۴۷۱ محمدبن نعمان عکبری، (شیخ مفید) الجمل، تحقیق میرشریفی (قم، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۳۷۴ش) ص۲۳۲.

۳. علی بن حسین مسعودی، مروج الذهب، تحقیق محمدمحیی الدین (بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۹ه۰۳۹;) ج ۲، ص۳۶۶.

۴. طبری، همان، ص ۴۶۹ و ۴۷۳.

۵. بلاذری، همان، ص ۲۲ و ر.ک: پاورقی همان صفحه.

۶. بلاذری، همان و طبری، همان، ص ۴۷۱.

۷. ابن اعثم کوفی، الفتوح، ترجمه مستوفی (تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۴ش) ص;۴۴۱ محمدبن علی ابن شهرآشوب السروی المازندرانی، مناقب آل ابی طالب، تحقیق یوسف البقاعی (بیروت، دارالاضوإ، ۱۴۱۲ه۰۳۹;) ج ۳ ص۱۹۰ ; علی بن عیسی اربلی، کشف الغمه فی معرفه الائمه (تبریز، مکتبه بنی هاشمی، ۱۳۷۱ه۰۳۹;) ج ۱ ص۲۴۲ ;ابن صباغ، الفصول المهمه، (نجف، دارالکتب التجاریه، افست: تهران، اعلمی، ۱۳۷۵ش) ص۷۸ و احمدبن عبدالوهاب نویری، نهایه الارب فی فنون الادب (قاهره، الموسسه العامه، بی تا) ج ۲۰، ص۶۶.

۸. طبری، همان، ص ۵۱۷.

۹. بلاذری،همان، ص;۳۰ طبری،همان، ص۴۷۳و;۵۱۶ مسعودی، همان،ص۳۶۷ وشیخ مفید،همان،ص۲۴۰.

۱۰. طبری، همان، ص ۴۹۵.

۱۱. احمدبن ابی یعقوب یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، تحقیق مهنا (بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۱۳ه۰۳۹;) ج ۲، ص۷۹.

۱۲. خلیفه بن خیاط، تاریخ خلیفه (بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ه۰۳۹;) ص۱۱۰.

۱۳. همان.

۱۴. طبری، همان.

۱۵. یعقوبی، همان; مسعودی، همان، و شیخ مفید، همان، ص ۲۶۱.

۱۶. این گزارش ها عبارتنداز نقل شیخ مفید از امام باقر(ع) که می گوید از قبیله طی ششصد نفر به امام محلق شدند و آن حضرت با ۱۳۰۰ تن به ذیقار آمد (ر.ک: امالی از مجموعه مصنفات شیخ مفید در کنگره هزاره، شیخ مفید صفحات ۲۹۵ـ۲۹۸) گزارش دیگر از طبری و شیخ مفید ـ در کتاب جمل ـ و بلاذری است; ر.ک: طبری، همان، ص :۵۱۷ «انضم الینا من حولنا الفان»، که به قرینه قبل، مراد بعد از ذیقار است. هم چنین ر.ک: شیخ مفید، همان، ص ۲۹۴، که به صراحت می گوید: «خرج الیه من البصره الفا رجل»; و بلاذری، همان، ص ۳۳. ضمن این که یعقوبی و طبری تنها از سیصد یا چهارصد سوار پیش از ذیقار سخن گفته اند.

۱۷. ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، تحقیق محمدابوالفضل ابراهیم (بیروت، داراحیإ التراث العربی، ۱۳۸۵ه۰۳۹;) ج ۱۴، ص۱۴ به بعد. هم چنین ر.ک: اخبار پیش گویی تعداد کوفیان. البته این مطلب روشن است که حرکت امام از مدینه با گروهی اندک برای جنگ نبود، بلکه به منظور منصرف کردن ناکثان از رفتن به بصره یا کوفه بود.

۱۸. شیخ مفید، همان، ص ۲۷۲.

۱۹. همان، ص ۲۹۳.

۲۰. ابن ابی الحدید، همان، ج ۲، ص ۱۸۷.

۲۱. طبری، همان، ص ۵۰۰، ۵۰۲ و ۵۱۷.

۲۲. همان، ص ۵۱۳.

۲۳. خلیفه، همان.

۲۴. مسعودی، همان، ص ۳۶۸ و ابن ابی الحدید، همان.

۲۵. بلاذری، همان، ص ۲۹، ۳۱ و ۵۶. و ابوحنیفه دینوری، اخبارالطوال، تحقیق عبدالمنعم عامر (قاهره، داراحیإ الکتب، ۱۹۶۰م، افست: نشر رضی قم) ص ۱۴۵ و ابن اعثم، همان، ص ۴۱۵.

۲۶. سلیم بن قیس الهلالی، تحقیق محمدباقر انصاری (قم، الهادی، ۱۳۷۳ش) ج ۲، ص ۸۰۱. علاه بر رقم ۶۵۶۰ در کتاب جمل و ۶۶۰۰ در شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید و ۱۱۰۰۰ در کتاب سلیم و ۱۲۰۰۱ در کتاب تاریخ طبری، شیخ مفید در کتاب ارشاد (موسسه آل البیت ج ۱، ص ۳۱۵) گزارش نادری مبنی بر هزار نفر بودن رقم پیش گویی نقل کرده که به نظر می رسد جز با نقل خود در کتاب جمل و ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه، با مجموع گزارش ها تناسب ندارد.

۲۷. ابن ابی الحدید می گوید امام پانزده روز در ذیقار ماند; ر.ک: ابن ابی الحدید، همان، ص ۱۸۷.

۲۸. طبری، همان، ص ۵۰۰ و ۵۰۲.

۲۹. بلاذری، همان، ص ۲۹، ۳۱ و ;۵۶ طبری، همان، ص ;۵۰۰ ابن اعثم، همان; دینوری، همان، ص ۱۴۵ و خلیفه، همان.

۳۰. طبری، همان، ص ۵۱۹ یا شیخ مفید، همان، ص ۲۹۳ و بلاذری، همان، ص ۲۸.

۳۱. طبری، همان، ص ;۵۱۶ ابن اعثم، همان، ص ;۴۴۱ ابن شهرآشوب، همان; اربلی، همان و ابن صباغ، همان.

۳۲. محمدبن یعقوب کلینی، الکافی (بیروت، دارالاضوإ، ۱۴۰۵ه۰۳۹;) ج ۵، ص۴۵ و ابن ابی الحدید، همان، ج۱۵، ص۹۶.

۳۳. طبری، همان، ص ;۵۱۶ ابن اعثم، همان، ص ;۴۴۱ ابن صباغ، همان، ص ۷۸.

۳۴. شیخ مفید، همان، ص ۳۲۱.

۳۵. همان، ص ۲۹۳.

۳۶. نمونه بی حساب بودن برخی آمار، سخن صاحب اثبات الوصیه است که رقم کشتگان را هفتاد هزار نوشته است. حتی اگر مقصود او را کل سپاهیان هم بدانیم هیچ مویدی از سخن دیگر مورخان نخواهد داشت; ر.ک: علی بن حسین مسعودی، اثبات الوصیه، (قم، انصارایان، بی تا) ص ۱۵۰.

۳۷. شیخ مفید، همان، ص ۲۷۹.

۳۸. ابن ابی الحدید، همان ج ۹، ص ۳۲۱ (داووا جرحاکم).

۳۹. طبری، همان، ص ۴۸۵ و ;۴۸۶ شیخ مفید، همان، ص ;۲۸۱ بلاذری، همان، ص ۲۶ و مسعودی، مروج الذهب، ج ۲، ص ۳۶۷.

۴۰. ابن ابی الحدید، همان، ج ۹، ص ۳۲۱.

۴۱. بلاذری، همان، ص ۲۶.

۴۲. مسعودی، همان.

۴۳. ابن ابی الحدید، همان، ص ۳۲۲.

۴۴. طبری، همان، ص ۵۱۹.

۴۵. خلیفه، همان، شیخ مفید، همان ص ۲۸۴.

۴۶. طبری، همان، ص ۵۲۰.

۴۷. یعقوبی می گوید: «کانت الحرب اربع ساعات من النهار». البته معلوم نیست منظور از چهار ساعت چه مقدار است ولی به هر حال مراد بیش از بخشی از روز نیست; (همان، ص ۸۱); بلاذری می گوید: ظهر تا غروب (همان، ص ۳۵). مسعودی گفته است: وقعه واحده فی یوم واحد (همان، ص ۳۶۰); طبری می گوید: جنگ اول تا نیم روز بود و عصر دوباره جنگ شد (همان، ص ۵۲۰) و ابن ابی الحدید می گوید: صبح تا عصر (همان، ص ۲۶۲). البته او تعبیری از یوم الثانی من ایام الجمل دارد که گویا مقصودش نبرد اصلی و جمل بزرگ ـ در مقابل جمل کوچک که داخل بصره بود ـ می باشد.

۴۸. خلیفه، همان، ص ۱۱۲.

۴۹. یعقوبی، همان، ص ۸۰ و بلاذری، همان، ص ۴۵.

۵۰. طبری، همان، ص ۵۴۳.

۵۱. خلیفه، همان.

۵۲. همان.

۵۳. علی بن حسین مسعودی، التنبیه و الاشراف (قاهره، دارالصاوی، بی تا); ص۲۵۵ ; سبطبن الجوزی، تذکره الخواص (تهران، مکتبه نینوی، بی تا) ص ۷۹ و ابن الکازرونی; مختصر التاریخ; تحقیق مصطفی جواد (بغداد، الموسسه العامه، ۱۳۹۰ه۰۳۹;) ص ۷۵.

۵۴. ابن شهرآشوب، همان.

۵۵. اربلی، همان، ۲۴۲ و ابن صباغ، همان، ص ۸۶.

۵۶. ابن اعثم، همان، ص ۴۴۱.

۵۷. طبری، همان، ص ۵۴۳ و مسعودی، مروج الذهب، ج ۲، ص ۳۶۰.

۵۸. خلیفه، همان; ابن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق عبدالقادر عطا (بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۲ه۰۳۹;) ج ۳، ص ۲۳.

۵۹. مسعودی، همان.

۶۰. طبری، همان، ص ;۵۴۷ خلیفه، همان و مسعودی، همان، ص ۳۸۰.

۶۱. ر.ک: شیخ مفید، همان، ص ۴۱۹.

۶۲. بلاذری، همان، ج ۱۳، ص ۳۹.

۶۳. درباره چهل یا چهار صد نفر کشته بیت المال ر.ک: شیخ مفید، همان، ص ;۲۸۱ ابن ابی الحدید، همان، ج۹، ص ۳۲۱. درباره پانصد یا پنج هزار کشته در جمل ر.ک: خلیفه، همان; طبری، همان، ص ;۵۴۳ سبط بن جوزی، همان، ص ;۷۸ مسعودی، همان. درباره چهارصد یا چهار هزار فرستاده امام ر.ک: نصر بن مزاحم المنقری، وقعه الصفین، تحقیق عبدالسلام محمد هارون (قاهره، الموسسه العربیه، ۱۳۸۲ ه۰۳۹;. افست: کتابخانه آیت الله نجفی، قم) ص;۵۳۳ دینوری، همان، ص ۱۹۷.

۶۴. نصربن مزاحم، همان، ص ۴۷۵ و ;۵۵۸ خلیفه، همان، ص ;۱۱۶ بلاذری، همان، ص ;۹۷ ابن شهرآشوب، همان، ص ۱۹۵ و ابن ابی الحدید، همان، ج ۲، ص ۲۰۸.

۶۵. مسعودی، همان، ص ۴۰۴.

۶۶. ابن اعثم، همان، ص ;۶۶۸ خلیفه، همان، ص ۱۱۸ و طبری، همان، ج ۴، ص ۱۴.

۶۷. نصربن مزاحم، همان، ص ۲۱۶.

۶۸. بلاذری، همان، ج ۳، ص ۹۷.

۶۹. مسعودی، همان، ص ۳۸۴ و ۴۰۴.

۷۰. نصربن مزاحم، همان، ص ۱۴۸، ۱۵۷، ۱۷۴، ۱۹۱، ۲۳۶، ۲۵۲، ۲۸۶، ۴۷۸ و ۴۷۹.

۷۱. همان، ص ۱۵۲، ۳۰۶، ۳۳۰، ۲۹۱، ۲۹۷ و طبری، همان، ج ۳، ص ۵۶۳.

۷۲. نصربن مزاحم، همان، ص ۱۹۰.

۷۳. همان، ص ۵۵۶.

۷۴. همان، پاورقی عبدالسلام محمدهارون (محقق کتاب وقعه صفین).

۷۵. بلاذری، همان.

۷۶. طبری، همان، ج ۴، ص ۵۸ ومسعودی، همان، ص ۴۱۵.

۷۷. نصربن مزاحم، همان، ص ;۱۳۶ طبری، همان، ج ۳، ص ۵۶۲ و بلاذری، همان، ص ۲۳۸.

۷۸. نصربن مزاحم، همان، ص ۳۶۶.

۷۹. ابن ابی الحدید، همان، ج ۱۴، ص ۴۰ و نصربن مزاحم، همان، ص ۱۲۷. البته در متن «سبعون الف شیخ» آمده که با توجه به قراین باید گفت کلمه شیخ خصوصیتی ندارد و اشاره به مردم شام است. این احتمال هم هست که کلمه «الف» زیاد شده و مراد هفتاد شیخ، یعنی پیرمرد، و روسای قبیله باشد که معاویه آنان را برای فریب مردم در کنار پیراهن عثمان جمع کرده بود.

۸۰. سیدجعفر شهیدی، علی از زبان علی یا زندگانی امیر مومنان (تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۶ش) ص۱۲۱.

۸۱. نصربن مزاحم، همان، ص ۴۷۵ و ۵۵۸.

۸۲. خلیفه، همان، ص ;۱۱۶ مسعودی، التنبیه و الاشراف، ص ;۲۵۶ همو، مروج الذهب، ج ۲، ص ;۴۴۰ ابن ابی الحدید، همان، ج ۲، ص ;۲۰۸ بلاذری، همان، ص ;۹۷ عبدالرحمن بن الجوزی، المنتظم، تحقیق عبدالقادر عطا (بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۲ه۰۳۹;) ج ۵، ص ;۱۲۳ ابن کثیر، البدایه و النهایه (بیروت، داراحیإ التراث العربی، ۱۴۱۲ه۰۳۹;)، ج ۷، ص ۳۰۴ و نویری، همان، ج ۲۰، ص ۱۵۵.

۸۳. مسعودی، مروج الذهب، ج ۲، ص ۴۰۴.

۸۴. مثلا نصربن مزاحم در یکجا کشته های لیله الهریر و روز آن را هفتاد هزار نفر نوشته و در جای دیگر کل تلفات صفین را هفتاد هزار نفر ذکر کرده است; (ر.ک: وقعه صفین، ص ۴۷۵ و ۵۵۸). هم چنین مسعودی در مروج الذهب مجموع سپاه کوفه و بصره را چهل و پنج هزار نفر ذکر کرده است، ولی محقق کتاب عدد ۶۸۰۰۰ را از نسخه ای دیگر آورده است (ر.ک: مروج الذهب، ج ۲، ص ۴۱۵).

۸۵. عبدالرحمن بن الجوزی، همان.

۸۶. نصربن مزاحم، همان، ص ۵۵۸.

۸۷. همان، پاورقی عبدالسلام محمد هارون (محقق کتاب).

۸۸. خلیفه، همان، ص ۱۱۵.

۸۹. یعقوبی، همان، ص ۹۲.

۹۰. بلاذری، همان، ص ۱۴۶.

۹۱. طبری، همان، ص ۶۴.

۹۲. ابن اثیر، الکامل فی التاریخ (بیروت، داراحیإ التراث العربی، ۱۴۰۸ه۰۳۹;) ج ۲، ص۴۰۶.

۹۳. مسعودی، مروج الذهب، ج ۲، ص ;۴۱۵ همو، التنبیه، و الاشراف، ص ۲۵۶،

۹۴. ابن کثیر، همان، ج ۷، ص ۳۱۹.

۹۵. نصر، همان، ص ۵۵۶.

۹۶. ابن ابی الحدید، همان، ص ۲۷۷.

۹۷. طبری، همان، ج ۴، ص ;۶۶ بلاذری، همان، ص ۱۴۹ ،دینوری، همان، ص ۲۵۷ و سبطبن الجوزی، همان، ص ۱۰۰.

۹۸. یعقوبی، همان، ص ;۹۳ ابن اثیر، همان و اربلی، همان، ص ۲۶۷.

منابع

ـ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ (بیروت، داراحیإ التراث العربی، ۱۴۰۸ه۰۳۹;) ج ۲.

ـ ابن الکازرونی مختصر التاریخ; تحقیق مصطفی جواد (بغداد، الموسسه العامه، ۱۳۹۰ه۰۳۹;).

ـ ابن خلدون، العبر (بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۸ ه۰۳۹;.) ج ۱.

ـ ابن خیاط، خلیفه، تاریخ خلیفه (بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ه۰۳۹;).

ـ ابن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق عبدالقادر عطا (بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۲ه۰۳۹;) ج ۳.

ـ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، تحقیق محمدابوالفضل ابراهیم (بیروت، داراحیإ التراث العربی، ۱۳۸۵ه۰۳۹;) ۲، ۹ و ج ۱۴.

ـ اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه فی معرفه الائمه (تبریز، مکتبه بنی هاشمی، ۱۳۷۱ه۰۳۹;) ج ۱.

ـ منقری، نصر بن مزاحم، وقعه صفین، تحقیق عبدالسلام محمد هارون (قاهره الموسسه العربیه ۱۳۸۲ه۰۳۹;، افست، کتابخانه آیت الله نجفی قم).

ـ الهلالی، سلیم بن قیس، اسرار آل محمد (ص)، تحقیق محمدباقر انصاری (قم، الهادی، ۱۳۷۳ش) ج ۲.

ـ بلاذری، احمدبن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی (بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ه۰۳۹;) ج۳ و ۱۳.

ـ دینوری، ابوحنیفه، اخبارالطوال، تحقیق عبدالمنعم عامر (قاهره، داراحیإ الکتب، ۱۹۶۰م، افست: نشر رضی قم).

ـ سبطبن الجوزی، تذکره الخواص (تهران، مکتبه نینوی، بی تا).

ـ شهیدی، سیدجعفر، علی از زبان علی یا زندگانی امیر مومنان (تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۶ش)

ـ طبری، محمدبن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق نخبه من العلمإ (بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۹ه۰۳۹;) ج ۳.

ـ عکبری، محمدبن نعمان، (شیخ مفید) الجمل، تحقیق میرشریفی (قم، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۳۷۴ش).

ـ کلینی، محمدبن یعقوب، الکافی (بیروت، دارالاضوإ، ۱۴۰۵ه۰۳۹;) ج ۵.

ـ کوفی، ابن اعثم، الفتوح، ترجمه مستوفی (تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۴ش).

ـ ابن شهرآشوب السروی المازندرانی، محمدبن علی; مناقب آل ابی طالب، تحقیق یوسف البقاعی (بیروت، دارالاضوإ، ۱۴۱۲ه۰۳۹;) ج ۳.

ـ مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف (قاهره، دارالصاوی، بی تا).

ـ مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق محمدمحیی الدین (بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۹ه۰۳۹;) ج ۲.

ـ نویری، احمدبن عبدالوهاب، نهایه الارب فی فنون الادب (قاهره، الموسسه العامه، بی تا) ج ۲۰

ـ یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ الیعقوبی، تحقیق مهنا (بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۱۳ه۰۳۹;) ج ۲.